Του Jesús Huerta de Soto
Απόδοση: Μιχάλης Γκουντής και Ευθύμης Μαραμής
Στα πρώτα χρόνια του 21ου αιώνα, η φιλελεύθερη σκέψη, τόσο από θεωρητική όσο και από πολιτική άποψη, έχει φτάσει σε ένα ιστορικό σταυροδρόμι. Αν και η πτώση του Τείχους του Βερολίνου και του υπαρκτού σοσιαλισμού που ξεκίνησε το 1989 φάνηκε να δηλώνει «το τέλος της ιστορίας» (για να χρησιμοποιήσουμε την ατυχή και υπερβολική φράση του Francis Fukuyama) σήμερα, από πολλές απόψεις, επικρατεί περισσότερο από ποτέ ο κρατισμός σε ολόκληρο τον κόσμο, συνοδευόμενος από την αποθάρρυνση των οπαδών της ελευθερίας.
Επομένως, ένα «aggiornamento» του φιλελευθερισμού είναι επιτακτικό. Είναι καιρός να αναθεωρήσουμε πλήρως το φιλελεύθερο ιδεώδες και να το θέσουμε υπό το πρίσμα των σύγχρονων εξελίξεων στην οικονομική επιστήμη και στην εμπειρία που παρείχαν τα τελευταία ιστορικά γεγονότα.Αυτή η αναθεώρηση πρέπει να ξεκινήσει με την παραδοχή ότι οι κλασικοί φιλελεύθεροι απέτυχαν στην προσπάθειά τους να περιορίσουν τη δύναμη του κράτους και ότι σήμερα η οικονομική επιστήμη είναι σε θέση να εξηγήσει γιατί η αποτυχία αυτή ήταν αναπόφευκτη. Το επόμενο βήμα είναι να επικεντρωθούμε στη δυναμική θεωρία των διαδικασιών της κοινωνικής συνεργασίας, που καθοδηγούνται από την επιχειρηματικότητα και οι οποίες οδηγούν στην αυθόρμητη τάξη της αγοράς. Αυτή η θεωρία μπορεί να επεκταθεί και να μετατραπεί σε μια ολοκληρωμένη ανάλυση του αναρχοκαπιταλισμού, ενός συστήματος κοινωνικής συνεργασίας, που εμφανίζεται ως το μόνο σύστημα που είναι πραγματικά βιώσιμο και συμβατό με την ανθρώπινη φύση.
Θα αναλύσουμε λεπτομερώς αυτά τα θέματα, μαζί με μια σειρά πρόσθετων πρακτικών προβληματισμών, σχετικά με την επιστημονική και πολιτική στρατηγική. Επιπλέον, θα χρησιμοποιήσουμε αυτήν την ανάλυση για να διορθώσουμε ορισμένες κοινές παρανοήσεις και ερμηνευτικά λάθη.
Το μοιραίο λάθος του κλασικού φιλελευθερισμού
Το μοιραίο λάθος των κλασικών φιλελεύθερων έγκειται στην αποτυχία τους να συνειδητοποιήσουν ότι το ιδεώδες τους είναι θεωρητικά αδύνατο, καθώς περιέχει τον σπόρο της δικής του καταστροφής, ακριβώς στο βαθμό που περιλαμβάνει την αναγκαία ύπαρξη ενός κράτους (ακόμη και ενός ελάχιστου) ως μοναδικού παράγοντα θεσμικού εξαναγκασμού.
Ως εκ τούτου, οι κλασσικοί φιλελεύθεροι διαπράττουν το μεγάλο λάθος τους κατά την προσέγγισή τους: θεωρούν τον φιλελευθερισμό ως σχέδιο πολιτικής δράσης και ένα σύνολο οικονομικών αρχών, στόχος του οποίου είναι να περιορίσει τη δύναμη του κράτους, αποδεχόμενοι την ύπαρξή του, ακόμη και κρίνοντας την αναγκαία. Ωστόσο, σήμερα (κατά τις πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα) η οικονομική επιστήμη έχει ήδη δείξει
Α) ότι το κράτος είναι περιττό
Β) ότι ο κρατισμός (ακόμη και ο ελάχιστος) είναι θεωρητικά αδύνατος.
Γ) ότι, δεδομένης της ανθρώπινης φύσης, εφόσον υπάρξει το κράτος, είναι αδύνατον να περιοριστεί η εξουσία του.
Το κράτος ως περιττός οργανισμός
Από επιστημονική άποψη, μόνο το λανθασμένο παράδειγμα της ισορροπίας θα μπορούσε να ενθαρρύνει την πίστη σε μια κατηγορία «δημόσιων αγαθών», στην οποία η ικανοποίηση των κριτηρίων της κοινής προσφοράς και μη ανταγωνιστικότητας στην κατανάλωση, θα δικαιολογούσε – εκ πρώτης όψεως – την ύπαρξη ενός σώματος με μονοπώλιο στον θεσμικό εξαναγκασμό (το κράτος) το οποίο θα υποχρεώνει τους πάντες να χρηματοδοτήσουν αυτά τα αγαθά.
Εντούτοις, η δυναμική αυστριακή αντίληψη της αυθόρμητης τάξης, την οποία οδηγεί η επιχειρηματικότητα, καταρρίπτει όλη αυτή τη θεωρία που προτάσσεται ως απολογητής του κράτους: της εμφάνισης περίπτωσης (πραγματικής ή προφανούς) «δημόσιου αγαθού», δηλαδή πως η κοινή προμήθεια και έλλειψη ανταγωνισμού στην κατανάλωση, συνοδεύεται από τα απαραίτητα κίνητρα για την ώθηση της επιχειρηματικής δημιουργικότητας για την εξεύρεση καλύτερης λύσης μέσω τεχνολογικών και νομικών καινοτομιών και επιχειρηματικών ανακαλύψεων. Αυτά καθιστούν δυνατή την υπέρβαση κάθε προβλήματος που μπορεί να προκύψει (εφόσον ο πόρος δεν καθορίζεται ως «δημόσιος» και επιτρέπεται η ελεύθερη άσκηση του επιχειρηματικού πνεύματος, μαζί με την ιδιοποίηση των καρπών κάθε δημιουργικής, επιχειρηματικής πράξης).
Για παράδειγμα, στο Ηνωμένο Βασίλειο, το σύστημα των φάρων ήταν για πολλά χρόνια ιδιωτικό και οι ιδιωτικές διαδικασίες (ενώσεις ναυτικών, λιμενικά τέλη, αυθόρμητη κοινωνική παρακολούθηση κλπ.) πρόσφεραν μια αποτελεσματική λύση στο «πρόβλημα» που τα κρατικιστικά οικονομικά εγχειρίδια απεικονίζουν ως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός «δημόσιου αγαθού». Ομοίως, στην Αμερικανική μακρινή δύση, προέκυψε το πρόβλημα του καθορισμού και της υπεράσπισης των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας όσον αφορά, για παράδειγμα, τα βοοειδή σε τεράστιες εκτάσεις γης. Διάφορες επιχειρηματικές καινοτομίες επίλυσαν αυτά τα προβλήματα (σήμανση των βοοειδών, συνεχής επίβλεψη από έφιππους ένοπλους και τέλος, η ανακάλυψη και εφαρμογή συρματοπλέγματος, το οποίο, για πρώτη φορά, επέτρεψε τον αποτελεσματικό διαχωρισμό μεγάλων εκτάσεων γης σε πολύ προσιτή τιμή.)
Τα αναγκαία αγαθά που παρέχει μονοπωλιακά το κράτος, δεν συνεπάγονται την ανάγκη ύπαρξης του κράτους
Η δημιουργική ροή επιχειρηματικής καινοτομίας, θα είχε αποκλειστεί εντελώς, εάν οι πόροι που προαναφέρθηκαν είχαν κηρυχθεί «δημόσιοι», εξαιρεμένοι από την ατομική ιδιοκτησία και ελεγχόταν γραφειοκρατικά από κάποια κρατική υπηρεσία. (Σήμερα, για παράδειγμα, οι περισσότεροι δρόμοι και αυτοκινητόδρομοι είναι κλειστοί στην υιοθέτηση αμέτρητων επιχειρηματικών καινοτομιών – την είσπραξη διοδίων ανά όχημα και ώρα, την ιδιωτική διαχείριση της ασφάλειας και της ηχορύπανσης κ.λπ. – παρά το γεγονός ότι οι περισσότερες από αυτές τις καινοτομίες δεν προβάλουν κάποιο τεχνολογικό πρόβλημα. Ωστόσο, τα εν λόγω προϊόντα έχουν ανακηρυχτεί «δημόσια», γεγονός που αποκλείει την ιδιωτικοποίηση τους και τη δημιουργική επιχειρηματική τους διαχείριση).
Επιπλέον, οι περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν ότι το κράτος είναι απαραίτητο, επειδή συγχέουν την ύπαρξή του (περιττή) με την ουσιώδη φύση πολλών εκ των υπηρεσιών και των πόρων που (ανεπαρκώς) παρέχει ασκώντας μονοπώλιο (σχεδόν πάντα υπό το πρόσχημα της «δημόσιας» φύσης αυτών των πόρων). Οι άνθρωποι βλέπουν ότι σήμερα οι εθνικές οδοί, τα νοσοκομεία, τα σχολεία, η δημόσια τάξη κλπ. παρέχονται κατά κύριο λόγο από το κράτος και, δεδομένου ότι είναι πολύ αναγκαία, οι άνθρωποι καταλήγουν χωρίς περαιτέρω ανάλυση στο ότι το κράτος είναι εξίσου αναγκαίο.
Αποτυγχάνουν να συνειδητοποιήσουν ότι οι προαναφερόμενοι πόροι μπορούν να παραχθούν σε πολύ υψηλότερο επίπεδο ποιότητας, καθώς και πιο αποδοτικά, οικονομικά και σε αρμονία με τις ποικίλες και μεταβαλλόμενες ανάγκες κάθε ατόμου. Αυτό θα συμβεί μέσα από την αυθόρμητη τάξη της αγοράς, την επιχειρηματική δημιουργικότητα, και την ατομική ιδιοκτησία. Επιπλέον, οι άνθρωποι κάνουν το λάθος να πιστεύουν ότι το κράτος είναι επίσης απαραίτητο για την προστασία των ανυπεράσπιστων, των φτωχών και άπορων (μικρο-επενδυτών, απλών καταναλωτών, εργαζόμενων κλπ.), Όμως οι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν ότι τα υποτιθέμενα μέτρα προστασίας έχουν το συστηματικό αποτέλεσμα, όπως αποδεικνύει η οικονομική θεωρία, να βλάπτουν σε κάθε περίπτωση ακριβώς εκείνους που ισχυρίζονται ότι προστατεύουν. Έτσι θα εξαφανιζόταν μια από τις πιο πρόχειρες και στείρες δικαιολογίες για την ύπαρξη του κράτους.
Το κράτος επιδιώκει την κοινωνική αναταραχή ώστε να νομιμοποιεί την ύπαρξη του
Ο Rothbard αναφέρει ότι το σύνολο αγαθών και υπηρεσιών που παρέχει το κράτος σήμερα, μπορεί να χωριστεί σε δύο υποσύνολα: σε αγαθά και υπηρεσίες που πρέπει να εξαλειφθούν και σε εκείνα που πρέπει να ιδιωτικοποιηθούν. Είναι σαφές ότι τα αγαθά που αναφέρθηκαν στην παραπάνω παράγραφο ανήκουν στη δεύτερη ομάδα και η εξαφάνιση του κράτους, δεν σημαίνει την εξαφάνιση των αυτοκινητοδρόμων, των νοσοκομείων, των σχολείων, της δημόσιας τάξης κ.λπ. Θα σήμαινε την παροχή τους σε μεγαλύτερη αφθονία, υψηλότερη ποιότητα και σε πιο λογική τιμή (πάντα σε σχέση με το πραγματικό κόστος που πληρώνουν σήμερα οι πολίτες μέσω φόρων).
Επιπλέον, πρέπει να επισημάνουμε ότι τα ιστορικά επεισόδια θεσμικού χάους και κοινωνικής αναταραχής που θα μπορούσαμε να αναφέρουμε (για παράδειγμα πολλές περιπτώσεις κατά τα έτη πριν και κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου και της Δεύτερης Δημοκρατίας, ή σήμερα σε ευρείες περιοχές της Κολομβίας ή του Ιράκ) προήλθαν από κενό στην παροχή αυτών των αγαθών, μια κατάσταση που δημιούργησαν τα ίδια τα κράτη, τα οποία ούτε καν με ελάχιστη αποτελεσματικότητα μπορούν να κάνουν αυτό που θεωρητικά πρέπει να κάνουν, σύμφωνα με τους υποστηρικτές τους. Το κράτος δεν επιτρέπει να αναλάβει ο ιδιωτικός επιχειρηματικός τομέας, δεδομένου πως προτιμά την αναταραχή (η οποία επιπρόσθετα φαίνεται να νομιμοποιεί περισσότερο την εξαναγκαστική παρουσία του) ώστε να αποτρέψει την αποσυναρμολόγηση και την ιδιωτικοποίηση του σε όλα τα επίπεδα.
Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να κατανοήσουμε ότι ο ορισμός, η απόκτηση, η μετάδοση, η ανταλλαγή και η υπεράσπιση των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας, τα οποία συντονίζουν και οδηγούν την κοινωνική διαδικασία, δεν απαιτούν έναν οργανισμό με μονοπώλιο στη βία (το κράτος). Αντιθέτως, το κράτος ενεργεί διαρκώς, καταπατώντας πολλούς νόμιμους τίτλους ιδιοκτησίας, η τους υπερασπίζεται ανεπαρκώς, ενώ συστηματικά διαβρώνει την (ηθική και νομική) συμπεριφορά των ανθρώπων, σε σχέση με τα δικαιώματα ατομικής ιδιοκτησίας των άλλων.
Ο νόμος δεν προέρχεται από το κράτος
Το νομικό σύστημα αποτελεί εξελικτική εκδήλωση των γενικών αρχών του δικαίου (ειδικά όσον αφορά την ιδιοκτησία) συμβατού με την ανθρώπινη φύση. Ως εκ τούτου, το κράτος δεν καθορίζει το νόμο (δημοκρατικά ή αλλιώς). Αντ’ αυτού, ο νόμος είναι περιεχόμενο της ανθρώπινης φύσης, αν και ανακαλύπτεται και εδραιώνεται με εξελικτικό τρόπο, με όρους παραδοσιακής κληρονομιάς των γενεών και, κυρίως, ιδεωδώς.
(Παρατηρούμε τη ρωμαϊκή νομική παράδοση, με τον πιο αφηρημένο και ιδεώδη χαρακτήρα της, πόσο ανώτερη είναι από το αγγλοσαξονικό σύστημα του κοινού δικαίου, το οποίο προέρχεται από δυσανάλογη κρατική στήριξη για νομικούς κανόνες ή αποφάσεις.) Οι κρίσεις αυτές, μέσω δεσμευτικής νομολογίας , εισάγουν στο νομικό σύστημα κάθε είδους δυσλειτουργίες που πηγάζουν από τις συγκεκριμένες και επικρατούσες συνθήκες και συμφέροντα σε κάθε περίπτωση.) Ο νόμος είναι εξελικτικός, βασίζεται στα έθιμα και, συνεπώς, προηγείται του κράτους και είναι ανεξάρτητος του. Ο ορισμός και η εξεύρεση του, δεν απαιτεί οποιαδήποτε πρακτόρευση με μονοπώλιο στον εξαναγκασμό.
Το κράτος, όχι μόνο είναι περιττό στον ορισμό του νόμου, είναι επίσης περιττό στο να τον επιβάλει και να τον υπερασπιστεί. Αυτό θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα προφανές στις μέρες μας, όταν η χρήση ιδιωτικών εταιρειών ασφάλειας – ακόμη και, παραδόξως, από πολλές κυβερνητικές υπηρεσίες – είναι πολύ σύνηθες φαινόμενο.
Διαθέτουμε την a priori γνώση μιας αναρχοκαπιταλιστικής κοινωνίας
Εδώ δεν είναι ο χώρος για να παρουσιάσουμε λεπτομερώς τον τρόπο με τον οποίο θα λειτουργούσε η ιδιωτική παροχή των σημερινών «δημόσιων αγαθών» (αν και η έλλειψη της a priori-κης γνώσης του τρόπου με τον οποίο η αγορά θα επιλύσει αμέτρητα συγκεκριμένα προβλήματα, είναι το αφελές, πρόχειρο πρόσχημα, όσων υποστηρίζουν το σημερινό status quo: «καλύτερα ο διάβολος που ξέρουμε από τον διάβολο που δεν γνωρίζουμε»). Στην πραγματικότητα, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε σήμερα ποιες επιχειρηματικές λύσεις θα έβρισκε ένας στρατός επιχειρηματικών οργανισμών για τα συγκεκριμένα προβλήματα – αν τους επιτρεπόταν να το πράξουν. Ωστόσο, ακόμη και ο πιο σκεπτικός άνθρωπος πρέπει να παραδεχτεί ότι γνωρίζουμε σήμερα τον άγνωστο αυτό «διάβολο», την αγορά, που κατευθύνεται από τη δημιουργική επιχειρηματικότητα και λειτουργεί. Λειτουργεί ακριβώς στο βαθμό που το κράτος δεν παρεμβαίνει εξαναγκαστικά σε αυτή την κοινωνική διαδικασία.
Είναι επίσης σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι οι δυσκολίες και οι συγκρούσεις προκύπτουν πάντα και ακριβώς σε περιοχές όπου εμποδίζεται η ελεύθερη, αυθόρμητη τάξη της αγοράς.
Έτσι, ανεξάρτητα από τις προσπάθειες που κατέβαλε ο Gustav de Molinari στην εποχή του, ως και σήμερα, για να φανταστούμε το πώς θα λειτουργούσε ένα αναρχικό – καπιταλιστικό δίκτυο ιδιωτικών υπηρεσιών ασφαλείας και άμυνας, το καθένα προς υποστήριξη περισσότερο ή λιγότερο οριακά εναλλακτικών νομικών συστημάτων, οι θεωρητικοί της ελευθερίας δεν πρέπει ποτέ να ξεχνούν ότι αυτό που μας εμποδίζει να μάθουμε πως θα είναι ένα μέλλον χωρίς κράτος – ο δημιουργικός χαρακτήρας της επιχειρηματικότητας – είναι ακριβώς αυτό που μας προσφέρει την ειρήνη της γνώσης ότι οποιοδήποτε πρόβλημα θα τείνει να ξεπεραστεί, καθώς οι εμπλεκόμενοι θα αφιερώσουν όλη τους την προσπάθεια και τη δημιουργικότητα στην επίλυσή του.
Η οικονομική επιστήμη μας έχει διδάξει, όχι μόνο ότι η αγορά λειτουργεί, αλλά και ότι ο κρατισμός είναι θεωρητικά αδύνατος.
Γιατί ο κρατισμός είναι θεωρητικά αδύνατος;
Η αυστριακή οικονομική θεωρία περί της ανεφικτότητας του σοσιαλισμού μπορεί να επεκταθεί και να μεταμορφωθεί σε μία πλήρη θεωρία σχετικά και με την ανεφικτότητα του κρατισμού, ορισμένου ως την προσπάθεια οργάνωσης οποιασδήποτε σφαίρας της ζωής σε μία κοινωνία μέσω εξαναγκαστικών εντολών, οι οποίες περιλαμβάνουν παρέμβαση, ρύθμιση και ελέγχους που προέρχονται από ένα σώμα με μονοπώλιο θεσμικής επιθετικής βίας (το κράτος). Το κράτος δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να επιτύχει το συντονισμό των στόχων του σε κανένα τμήμα της διαδικασίας της κοινωνικής συνεργασίας στο οποίο επιδιώκει να παρέμβει, ειδικά όσον αφορά τις σφαίρες της χρηματοπιστωτικής και τραπεζικής πολιτικής, νομοθεσίας, απονομής δικαιοσύνης και διατήρησης της δημόσιας τάξης (δηλαδή την πρόληψη, καταστολή και τιμωρία των εγκληματικών πράξεων). Αυτό συμβαίνει για τους παρακάτω τέσσερις λόγους:
- Το κράτος θα χρειαζόταν τεράστια ποσότητα πληροφορίας, και αυτή η πληροφορία μπορεί να βρεθεί μόνο διασκορπισμένη και διάχυτη στα μυαλά εκατομμυρίων ανθρώπων οι οποίοι συμμετέχουν καθημερινά στην κοινωνικό-οικονομική πραγματικότητα.
- Η πληροφορία την οποία θα χρειαζόταν το θεσμικό αυτό σώμα, που θα παρενέβαινε για να συντονίσει μία δράση, είναι στην συντριπτική της πλειοψηφία ρευστή και δεν μπορεί πολλές φορές να εκφραστεί λεκτικά και επομένως δεν μπορεί να μεταδοθεί με απόλυτη καθαρότητα και σαφήνεια.
- Η πληροφορία η οποία χρησιμοποιείται από την κοινωνία δεν «δωρίζεται». Αλλάζει συνεχώς ως συνέπεια της ανθρώπινης δημιουργικότητας. Κατά συνέπεια, δεν υπάρχει καμία απολύτως πιθανότητα μετάδοσης πληροφορίας στο τώρα, η οποία θα έχει δημιουργηθεί αύριο και η οποία είναι ακριβώς η πληροφορία που ο κρατικός πράκτορας χρειάζεται για να επιτύχει τους στόχους του.
- Τέλος και σημαντικότερο, στο βαθμό που οι εντολές του κράτους τυγχάνουν υπακοής και προκαλούν την επιθυμητή επίδραση στην κοινωνία, η εξαναγκαστική τους φύση μπλοκάρει την επιχειρηματική δημιουργία της ίδιας της πληροφορίας που το κράτος χρειάζεται για να συντονίσει (και όχι να αποσυντονίσει) τις ίδιες του τις δράσεις.
Επιπλέον συνέπειες
Ο κρατισμός δεν είναι μόνο θεωρητικά καταδικασμένος σε αποτυχία, αλλά επίσης παράγει και μία σειρά στρεβλώσεων και εξαιρετικά επικίνδυνων περιφερειακών επιδράσεων: την ενθάρρυνση της ανευθυνότητας (δεδομένου πως οι αρχές δε γνωρίζουν το πραγματικό κόστος της παρέμβασής τους, δρουν ανεύθυνα), την καταστροφή του περιβάλλοντος όταν αυτό ανακηρύσσεται ως δημόσιο αγαθό και εμποδίζεται η ιδιωτικοποίηση του, τη διαφθορά των παραδοσιακών αντιλήψεων περί νόμου και δικαιοσύνης και την αντικατάστασή τους με το σκεπτικό και τις επιταγές της «κοινωνικής»δικαιοσύνης. Τέλος οι άνθρωποι μιμούνται αυτή τη διεφθαρμένη συμπεριφορά του κράτους, η οποία γίνεται όλο και πιο επιθετική και σέβεται όλο και λιγότερο την ηθική και το νόμο.
Oι οικονομίες και οι κοινωνίες γενικότερα προοδεύουν παρά την ύπαρξη του κράτους, όχι χάριν αυτού
Η παραπάνω ανάλυση μας επιτρέπει επίσης να συμπεράνουμε ότι, εάν συγκεκριμένες κοινωνίες ακμάζουν σήμερα, το καταφέρνουν όχι λόγο του κράτους αλλά παρά αυτού. Διότι, τόσοι πολλοί άνθρωποι είναι ακόμα συνηθισμένοι σε συμπεριφορικά μοτίβα τα οποία υπόκεινται σε ουσιαστικούς κανόνες και νόμους. Περιοχές με μεγαλύτερη σχετικά ελευθερία παραμένουν. Και το κράτος είναι εξαιρετικά αναποτελεσματικό στο να επιβάλει τις κατά κανόνα άγαρμπες και τυφλές προσταγές του. Επιπροσθέτως, ακόμα και η πιο οριακή αύξηση της ελευθερίας παρέχει μεγάλη ώθηση στην ευημερία. Κάτι το οποίο και δείχνει πόσο περισσότερο θα μπορούσε να ακμάσει ο πολιτισμός χωρίς το εμπόδιο του κρατισμού.
Η ιδεολογική κατήχηση μεγαλύτερος σύμμαχος του κρατισμού
Τέλος, έχουμε ήδη σχολιάσει την αδικαιολόγητη πίστη την οποία διατηρούν όλοι αυτοί που αναγνωρίζουν στο κράτος την μονοπώληση των (δημοσίων) αγαθών που τώρα αυτό παρέχει (αναποτελεσματικά και με μεγάλο κόστος). Επίσης, εσφαλμένως συμπεραίνουν ότι η απουσία του κράτους θα φέρει και τελεσίδικα την εξαφάνιση των πολύτιμων υπηρεσιών του. Αυτή η πίστη προκύπτει μέσα σε ένα περιβάλλον συνεχούς πολιτικής κατήχησης (ειδικά στο εκπαιδευτικό σύστημα, το οποίο κανένα κράτος δεν επιθυμεί να αφήσει από τον έλεγχο του για προφανείς λόγους).
Ένα περιβάλλον όπου τα κριτήρια «πολιτικής ορθότητας» είναι εξ αυθεντίας επιβαλλόμενα και το κατεστημένο εκλογικεύεται μέσω μίας επαναπαυμένης πλέον πλειοψηφίας, η οποία αρνείται να δει το προφανές: ότι το κράτος δεν είναι τίποτα παραπάνω από μία ψευδαίσθηση φτιαγμένη από μία μειοψηφία που επιθυμεί να ζήσει εις βάρος των άλλων. Αφού πρώτα γίνονται θύματα εκμετάλλευσης, μετά διαφθείρονται και τέλος συντηρούνται με εξωγενείς πόρους (φόρους) για κάθε είδους πολιτικές παροχές.
Η ματαιότητα του περιορισμού της κρατικής εξουσίας: Ο «θανάσιμος» χαρακτήρας της σε συνδυασμό με την ανθρώπινη φύση
Από τη στιγμή που το κράτος υπάρχει, είναι αδύνατη η μείωση της επέκτασης της ισχύος του. Δεδομένου, όπως παρατηρεί ο Hoppe, ότι κάποιες μορφές διακυβέρνησης (όπως οι απόλυτες μοναρχίες, όπου ο εκάστοτε βασιλιάς-ιδιοκτήτης, τηρουμένων των αναλογιών, θα ήταν πιο προσεκτικός μακροπρόθεσμα στο να μην θανατώσει τη «χήνα που γεννά χρυσά αυγά») θα τείνουν να επεκτείνουν την ισχύ τους και να παρεμβαίνουν λιγότερο σε σχέση με άλλες (όπως για παράδειγμα οι δημοκρατίες, όπου δεν υπάρχει μεγάλο κίνητρο ανησυχίας για το τι θα συμβεί μέχρι τις επόμενες εκλογές). Ισχύει επίσης, ότι σε συγκεκριμένες ιστορικές συγκυρίες, η παρεμβατική λαίλαπα ήταν αντικείμενο επίκρισης έως κάποιον βαθμό.
Η ιστορία δείχνει ότι το κράτος συνεχώς επεκτείνεται
Παρόλα αυτά, η ιστορική ανάλυση είναι αδιάψευστη: Το κράτος δεν έχει σταματήσει να διογκώνεται. Και δεν έχει σταματήσει επειδή το μείγμα ανθρώπινη φύση και κράτος, ως θεσμός με μονοπώλιο βίας, είναι «εκρηκτικός». Το κράτος είναι ένας δελεαστικότατος μαγνήτης ο οποίος προσελκύει και ενδυναμώνει τα πιο βασικά πάθη, βίτσια και διεστραμμένες πλευρές της ανθρώπινης φύσης. Οι άνθρωποι προσπαθούν να παρακάμψουν τις κρατικές εντολές, αλλά παράλληλα να επωφεληθούν από τη μονοπωλιακή του ισχύ όσο το δυνατόν περισσότερο.
Επιπλέον, και συγκεκριμένα στα δημοκρατικά πλαίσια, η συνδυαστική επίδραση της δράσης ευεργετημένων ομάδων ειδικών συμφερόντων, των φαινομένων της κυβερνητικής εθελοτυφλίας και της εκβιαστικής ψηφοθηρίας, της μεγαλομανίας των πολιτικών καθώς και της ανικανότητας των γραφειοκρατικών μηχανισμών, αθροίζονται σε ένα εκρηκτικό κοκτέιλ. Αυτό το μείγμα συνεχώς ανακατεύεται από κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές κρίσεις οι οποίες παραδόξως, χρησιμοποιούνται από πολιτικούς ως δικαιολόγηση για επόμενες δόσεις παρεμβατισμού. Αυτό δημιουργεί περισσότερα προβλήματα και δυσχεραίνει τα ήδη υπάρχοντα.
Ο κρατισμός ως θρησκεία
Το κράτος έχει γίνει το «είδωλο» στο οποίο όλοι καταφεύγουν και λατρεύουν. Η κρατικο-λαγνεία (σ.σ. ή όπως προτιμώ να την αποκαλώ, «κοινωνικο-συμβολαιήτιδα») είναι χωρίς αμφιβολία η πιο σοβαρή κοινωνική ασθένεια της εποχής μας. Διδασκόμαστε να πιστεύουμε ότι όλα μας τα προβλήματα μπορούν και θα έπρεπε να εντοπισθούν και να λυθούν από το κράτος. Η μοίρα μας βρίσκεται στα χέρια του κράτους και οι πολιτικοί που κυβερνούν πρέπει να μας εγγυηθούν όλα όσα απαιτεί η ευημερία μας. Τα άτομα μένουν ανώριμα και επαναστατούν ενάντια στην δική τους δημιουργική φύση (ένα χαρακτηριστικό το οποίο κάνει το μέλλον τους αναπόφευκτα αβέβαιο).
Απαιτούν λοιπόν μία μαντική γυάλινη μπάλα για να επισφραγίσουν όχι μόνο το ότι γνωρίζουν τι θα συμβεί στο μέλλον, αλλά επίσης, ότι όποια προβλήματα παρουσιαστούν, θα επιλυθούν. Αυτός ο παλιμπαιδισμός των μαζών είναι εσκεμμένως καλλιεργούμενος από τους πολιτικούς και κοινωνικούς ηγέτες, μιας και με αυτόν τον τρόπο, δημοσίως δικαιολογούν την παρουσία τους και εγγυούνται την δημοφιλία, κυριαρχία και κυβερνητική τους ικανότητα. Επιπλέον, μία λεγεώνα διανοούμενων, καθηγητών και κοινωνικών μηχανικών, έρχονται να συμμετάσχουν σε αυτό το όργιο εξουσιαστικής ισχύος.
Ούτε οι πιο επιφανείς εκκλησίες και θρησκευτικά δόγματα δεν έχουν φτάσει σε μία ακριβή διάγνωση του προβλήματος: ότι σήμερα, η λατρεία προς το κράτος αποτελεί την κύρια απειλή ενάντια στα ελεύθερα, ηθικά και υπεύθυνα ανθρώπινα όντα. Ότι το κράτος είναι ένα απίστευτα ισχυρό ψευτο-είδωλο το οποίο λατρεύεται από όλους και το οποίο δε θα επιδοκιμάσει την προσπάθεια κάποιου να απελευθερωθεί από αυτό ή να έχει ηθικές ή θρησκευτικές πεποιθήσεις έξω από την κυριαρχική του σφαίρα.
Το κράτος επιρρίπτει στην αγορά τις ευθύνες για τις αποτυχίες του.
Πράγματι, το κράτος έχει καταφέρει κάτι το οποίο εκ προοιμίου φαντάζει αδύνατο. Έχει ύπουλα και συστηματικά αποσπάσει την προσοχή των πολιτών από το γεγονός ότι η πραγματική αιτία προέλευσης των κοινωνικών συγκρούσεων και δεινών βρίσκεται στο κράτος το ίδιο, δημιουργώντας «μαύρα πρόβατα» όπου μπορεί («καπιταλισμός», η επιθυμία για κέρδος, ιδιοκτησία κ.ο.κ.). Το κράτος μετά επιρρίπτει ευθύνες σε αυτά τα μαύρα πρόβατα και τα μετατρέπει σε στόχους της οργής της κοινής γνώμης, της κακεντρέχειας και του πιο εμφατικού αφορισμού από ηθικούς και θρησκευτικούς ηγέτες, από τους οποίους σχεδόν κανένας δεν έχει διακρίνει την απάτη ή τόλμησε έως τώρα να διακηρύξει ότι, σε αυτόν τον αιώνα, η λατρεία προς το κράτος αντιπροσωπεύει την πρωταρχική απειλή για τη θρησκεία, την ηθική και επομένως, του ανθρώπινου πολιτισμού.
Η αντίφαση του κλασικού φιλελευθερισμού
Όπως ακριβώς και η πτώση του τείχους του Βερολίνου το 1989 παρείχε την καλύτερη ιστορική αναπαράσταση της αποτυχίας του σοσιαλισμού, η τεράστια αποτυχία των θεωρητικών του κλασικού φιλελευθερισμού και πολιτικών να μειώσουν την ισχύ του κράτους αποδεικνύει και το θεώρημα της τελεσίδικης αποτυχίας του κρατισμού, ειδικά το γεγονός ότι το φιλελεύθερο κράτος είναι αντιφατικό (μιας και είναι εξαναγκαστικό, ακόμα και περιορισμένο) και θεωρητικά απίθανο (μιας και κάποιος, αποδεχόμενος την ύπαρξη του κράτους, αποδέχεται και την αντιρεαλιστικότητα του περιορισμού της ισχύος του).
Εν συντομία, το «κράτος δικαίου» είναι ένα μη επιτεύξιμο ιδανικό και μία αντίφαση τόσο σκανδαλώδης όπως το «ζεστό χιόνι, παχύσαρκος σκελετός, τετράγωνος κύκλος, ή τόσο φανερή στις ιδέες των «κοινωνικών μηχανικών» και νεοκλασικών οικονομολόγων όταν αναφέρονται στην «τέλεια αγορά» ή στο περίφημο «μοντέλο τέλειου ανταγωνισμού».
Ο αναρχοκαπιταλισμός ως το μόνο πιθανό σύστημα κοινωνικής συνεργασίας συμβατό με την ανθρώπινη φύση
Ο κρατισμός λειτουργεί ενάντια στην ανθρώπινη φύση, μιας και αποτελείται από συστηματικό, μονοπωλιακό εξαναγκασμό, ο οποίος, σε όλες τις περιοχές που υφίσταται (συμπεριλαμβανομένων και αυτών αντίστοιχων με τον ορισμό του νόμου και της διατήρησης της τάξης) μπλοκάρει τον δημιουργικό και επιχειρηματικό συντονισμό, ο οποίος είναι ακριβώς η πιο τυπική και ουσιώδης ενσάρκωση της ανθρώπινης φύσης. Επίσης, όπως έχουμε ήδη δει, ο κρατισμός υποθάλπει και ενθαρρύνει την ανευθυνότητα και την ηθική διάβρωση. Κατευθύνει το επίκεντρο της ανθρώπινης συμπεριφοράς προς τα ηνία της πολιτικής δύναμης, μέσα στο πλαίσιο μίας ανίκητης άγνοιας που κάνει αδύνατη τη γνώση του κόστους κάθε κυβερνητικής δράσης. Τα παραπάνω αποτελέσματα του κρατισμού εμφανίζονται όπου υπάρχει και κράτος, ακόμα και αν κάθε απόπειρα πραγματοποιείται για να μειωθεί η ισχύς του. Είναι ένας μη επιτεύξιμος στόχος που μετατρέπει τον κλασικό φιλελευθερισμό σε μία επιστημονικά ανέφικτη ουτοπία.
Είναι απολύτως απαραίτητο να υπερνικήσουμε τον «ουτοπικό φιλελευθερισμό» των προκατόχων μας, των κλασικών φιλελεύθερων, οι οποίοι ήταν συγχρόνως και αφελείς στο ότι θεωρούσαν ότι το κράτος μπορεί να είναι «περιορισμένο». Επίσης ήταν και ασυνεπείς στο ότι απέτυχαν να μεταφέρουν τις ιδέες τους στο λογικό τους συμπέρασμα και να δεχτούν τις επιπλοκές. Κατά συνέπεια, σήμερα, ήδη αρκετά μέσα στον 21ο αιώνα, η κορυφαία μας προτεραιότητα πρέπει να είναι να επιτραπεί στον (ουτοπικό και αφελή) κλασικό φιλελευθερισμό να ξεπεραστεί από τη νέα του, πραγματικά επιστημονική και μοντέρνα εκδοχή του. Θα μπορούσαμε να την αποκαλέσουμε και «ελευθεριακό καπιταλισμό», αναρχία της ελεύθερης αγοράς ή πιο απλά, αναρχοκαπιταλισμό.
Διότι δεν έχει νόημα πλέον για τους φιλελεύθερους να συνεχίζουν την ίδια ρητορική με αυτήν προ εκατόν πενήντα ετών όταν, αρκετά μέσα στον 21ο αιώνα και παρά την πτώση του τείχους του Βερολίνου σχεδόν είκοσι χρόνια πριν, τα κράτη δεν έχουν σταματήσει να μεγαλώνουν και να παρασιτούν στις ελευθερίες των ατόμων.
Τι είναι ο αναρχοκαπιταλισμός;
Ο Αναρχοκαπιταλισμός (ή λιμπερταριανισμός) είναι η πιο ακραιφνής αντιπροσώπευση της αυθόρμητης τάξης της αγοράς στην οποία όλες οι υπηρεσίες, συμπεριλαμβανομένων της παραγωγής νόμων, δικαιοσύνης και δημόσιας τάξης, παρέχονται μέσω μίας αποκλειστικά εθελοντικής διαδικασίας κοινωνικής συνεργασίας, η οποία κατά συνέπεια ανάγεται στο εστιακό σημείο έρευνας στην μοντέρνα οικονομική επιστήμη. Σε αυτό το σύστημα, κανένας τομέας δεν είναι απαγορευμένος για την ανθρώπινη δημιουργικότητα και την επιχειρηματική συνεργασία και επομένως η αποτελεσματικότητα και η δικαιοσύνη αυξάνονται στην επίλυση προβλημάτων. Επίσης όλες οι συγκρούσεις, ανεπάρκειες και κακές ρυθμίσεις που ενυπάρχουν σε ένα σύστημα με μονοπώλιο βίας (κράτος), κατά κανόνα μόνο και μόνο λόγω της ύπαρξης τους, εξαλείφονται.
Η προοδευτική αντικατάσταση των κρατών με ένα δυναμικό δίκτυο ιδιωτικών πρακτορείων τα οποία υποστηρίζουν διαφορετικά νομικά συστήματα και παρέχουν όλων των ειδών προστασίες, πρόληψη εγκληματικότητας και υπηρεσίες άμυνας, αποτελεί το σημαντικότερο αντικείμενο στην πολιτική και επιστημονική ατζέντα. Αποτελεί επίσης και την πιο θεμελιώδη κοινωνική αλλαγή που θα συμβεί μέσα στον 21ο αιώνα.
Οι ριζοσπαστικές συνέπειες του νέου συστήματος
Η επανάσταση στον 18o και 19ο αιώνα με αιχμή του δόρατος τους παλαιούς κλασικούς φιλελεύθερους εναντίον του ancien régime (παλαιού καθεστώτος) βρίσκει την ιδεολογική της συνέχεια στην αναρχοκαπιταλιστική επανάσταση του 21ου αιώνα. Ευτυχώς, έχουμε ανακαλύψει το λόγο πίσω από την αποτυχία του ουτοπικού κλασικού φιλελευθερισμού καθώς επίσης και την ανάγκη να τον ξεπεράσουμε με επιστημονικό φιλελευθερισμό. Επίσης, γνωρίζουμε ότι παλαιοί ριζοσπάστες ήταν αφελείς και εσφαλμένοι στο να επιδιώκουν ένα μη ρεαλιστικό ιδανικό το οποίο, κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, άνοιξε την πόρτα στις χειρότερες κρατιστικές τυραννίες που έχει γνωρίσει η ανθρωπότητα.
Το μήνυμα του αναρχοκαπιταλισμού είναι σημαντικά ριζοσπαστικό. Είναι ριζοσπαστικό στον σκοπό του: της διάλυσης του κράτους και της αντικατάστασης του από μία ανταγωνιστική διαδικασία μέσω της αγοράς στην οποία θα συμμετέχουν ένα δίκτυο ιδιωτικών εταιριών, συλλόγων και οργανισμών. Είναι επίσης ριζοσπαστικό στα μέσα του, ειδικά στην επιστημονική, στην οικονομική και πολιτική σφαίρα.
Επιστημονική επανάσταση
Από τη μία πλευρά, η οικονομική επιστήμη γίνεται η γενική θεωρία της αυθόρμητης τάξης της αγοράς γενικευμένη σε όλα τα κοινωνικά πλαίσια. Από την άλλη πλευρά, συμπεριλαμβάνει την ανάλυση της κοινωνικής ασυνεννοησίας που παράγει ο κρατισμός σε κάθε τομέα που αναμειγνύεται (συμπεριλαμβανομένου του νόμου, της δικαιοσύνης και της δημόσιας τάξης). Επίσης, οι διαφορετικές μέθοδοι αποδιοργάνωσης του κράτους, η μεταβατική διαδικασία που εμπλέκεται και οι τρόποι και οι επιδράσεις της ολικής ιδιωτικοποίησης υπηρεσιών που τώρα θεωρούνται «δημόσιες», αποτελούν ένα βασικό πεδίο μελέτης για τον τομέα μας.
Οικονομική και κοινωνική επανάσταση
Κάποιος δεν μπορεί να φανταστεί τα απίθανα ανθρώπινα επιτεύγματα, άλματα και ανακαλύψεις οι οποίες θα γίνουν δυνατές σε ένα επιχειρηματικό περιβάλλον εντελώς ελεύθερο από τον κρατισμό. Ακόμα και σήμερα, παρ’ όλη την κυβερνητική παρενόχληση, ένας τέως άγνωστος πολιτισμός έχει αρχίσει να αναπτύσσεται σε έναν όλο και πιο παγκοσμιοποιημένο κόσμο. Είναι ένας πολιτισμός με έναν βαθμό πολυπλοκότητας με τον οποίο ο κρατισμός δεν μπορεί να ανταγωνιστεί, και μόλις ο κρατισμός νικηθεί, θα επεκταθεί χωρίς όρια. Διότι η δύναμη της δημιουργικότητας στην ανθρώπινη φύση είναι τέτοια που αναπόφευκτα αναβλύζει ακόμα και από τα τις πιο λεπτές χαρακιές της πανοπλίας του κράτους.
Μόλις οι άνθρωποι συνειδητοποιήσουν σε μεγαλύτερο βαθμό την θεμελιωδώς διεστραμμένη φύση του κράτους που τους περιορίζει. Μόλις αντιληφθούν τις αμέτρητες ευκαιρίες που αφαιρούνται καθημερινώς από τα χέρια τους, όταν το κράτος μπλοκάρει την ορμή εκείνη που οδηγεί την επιχειρηματική δημιουργική δραστηριότητα, θα συμμετάσχουν στο κοινωνικό μεταρρυθμιστικό κίνημα, την διάλυση του κράτους και την πρόοδο προς ένα μέλλον το οποίο αν και εντελώς άγνωστο σε εμάς αλλά είναι σίγουρο το ότι θα οδηγήσει τον ανθρώπινο πολιτισμό σε ύψη που ούτε φανταζόμαστε σήμερα.
Πολιτική επανάσταση
Η καθημερινή πολιτική πάλη έρχεται δευτερεύουσα σε όσα περιγράψαμε στο 1 και 2 παραπάνω. Είναι αλήθεια, ότι πρέπει πάντα να υποστηρίζουμε τις λιγότερο παρεμβατικές εναλλακτικές, σε συνεννόηση με τους κλασικούς φιλελεύθερους, ώστε δημοκρατικά να μειώσουμε το κράτος. Παρόλα αυτά, ο αναρχοκαπιταλιστής δεν σταματά εκεί. Ξέρει και πρέπει να κάνει πολλά περισσότερα. Γνωρίζει ότι ο τελικός σκοπός είναι η ολοκληρωτική διάλυση του κράτους, κάτι που αναζωπυρώνει τη φαντασία του και τροφοδοτεί όλη του την πολιτική δράση σε καθημερινή βάση. Μικρά βήματα προς τη σωστή κατεύθυνση είναι σίγουρα ευπρόσδεκτα, αλλά δεν πρέπει ποτέ να πέφτουμε στην παγίδα του πραγματισμού που αποκηρύσσει τον τελικό στόχο της διάλυσης του κράτους. Με σκοπό την εκπαίδευση και επηρεασμό της κοινής γνώμης, πρέπει πάντα να κυνηγάμε τον τελικό σκοπό με συστηματικό και διαφανή τρόπο.
Ο δρόμος προς την ελεύθερη κοινωνία
Η αναρχοκαπιταλιστική πολιτική ατζέντα θα περιλαμβάνει πάντα τη μείωση του μεγέθους και της ισχύς των κρατών. Μέσω περιφερειακού και τοπικού αποκεντρωτισμού σε όλες τις περιοχές, τον ελευθεριακό εθνισμό, την επανεισαγωγή πόλεων κρατών και αποσχίσεων, ο στόχος θα είναι να μπλοκαριστεί η δικτατορία της πλειοψηφίας στη μειοψηφία και να επιτραπεί η δυνατότητα στους ανθρώπους να «ψηφίζουν με τα πόδια» παρά μέσω της κάλπης. Εν συντομία, ο στόχος είναι να μπορούν οι άνθρωποι να συνεργαστούν μεταξύ τους σε μία παγκόσμια κλίματα και πέρα από σύνορα, ώστε να επιτύχουν τους σκοπούς τους χωρίς να δίνουν σημασία στα κράτη (θρησκευτικές οργανώσεις, ιδιωτικά κλαμπ, ιντερνετικά δίκτυα κ.ά.).
Η αλλαγή μπορεί να επιτευχθεί και ειρηνικά
Επιπλέον, ας θυμηθούμε ότι οι πολιτικές επαναστάσεις δε χρειάζεται να χαρακτηρίζονται από αιματοκύλισμα. Αυτό είναι ιδιαιτέρως αληθές όταν αυτές προκύπτουν μέσω της εκπαίδευσης της κοινωνίας και την ανάπτυξη, καθώς και από την δημοφιλή γενικά στάση ενάντια στην απάτη, το ψεύδος και τον εξαναγκασμό που εμποδίζουν τον κόσμο από το να πραγματοποιεί τους στόχους του. Για παράδειγμα, η πτώση του τείχους του Βερολίνου και η Βελούδινη επανάσταση, η οποία έφερε την πτώση του σοσιαλισμού στην ανατολική Ευρώπη, ήταν ουσιαστικά αναίμακτες και οι δύο. Στην πορεία προς αυτό το σημαντικό τελικό αποτέλεσμα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε όλα τα ειρηνικά μέσα στη διάθεσή μας και να μην προτρέξουμε σε βίαιες λύσεις. Αυτό θα έπρεπε να προταθεί σαν λύση μόνο όταν πληρούνται τα παρακάτω:
- Όλα τα ειρηνικά μέσα και διαδικασίες έχουν πρώτα εξαντληθεί. Η δράση πρέπει να είναι αμυντική και σε καμία περίπτωση επιθετική (αντεπίθεση μόνο σε πράξεις επιβεβαιωμένης επιθετικής βίας)
- Τα μέσα που θα χρησιμοποιηθούν θα πρέπει να είναι αναλογικά (για παράδειγμα το ιδεώδες της ανεξαρτησίας δεν αξίζει τη ζωή ή την ελευθερία ούτε ενός ανθρώπου)
- Κάθε προσπάθεια θα πρέπει να καταβάλλεται ώστε να αποφεύγονται αθώα θύματα.
- Πρέπει να υπάρχουν κάποιες λογικές πιθανότητες επιτυχίας (εάν όχι, τότε θα ήταν αδικαιολόγητη αυτοκτονία)
Αυτές είναι αρχές που διακατέχονται από σύνεση, στις οποίες θα προσέθετα ότι η συμμετοχή και η χρηματοδότηση πρέπει να είναι εξ ολοκλήρου εθελοντική. Κάθε πράξη βίας που είναι αντίθετη σε αυτές τις αρχές, αυτόματα καταδικάζεται και γίνεται ο χειρότερος εχθρός του επίσημου στόχου.
Επίλογος
Ένα συναρπαστικό μέλλον ξανοίγεται, στο οποίο εμείς συνεχώς θα ανακαλύπτουμε νέους δρόμους οι οποίοι θα μας οδηγήσουν, διατηρώντας τις θεμελιώδεις αρχές μας, προς το αναρχοκαπιταλιστικό ιδεώδες. Παρόλο που αυτό το ιδεώδες μπορεί να φαίνεται μακρινό σήμερα, ανά πάσα στιγμή μπορεί να γινόμαστε μάρτυρες τεράστιων αλμάτων προς τα εμπρός που θα εκπλήσσουν ακόμα και τον πιο αισιόδοξο. Ποιος ήταν ικανός να προβλέψει ότι το 1989 το τείχος του Βερολίνου θα έπεφτε και με αυτό και ο κομμουνισμός στην ανατολική Ευρώπη; Η ιστορία έχει εισέλθει σε μία επιταχυνόμενη διαδικασία αλλαγών, και παρόλο που μπορεί ποτέ να μην σταματήσει, θα σηματοδοτήσει την αρχή ενός νέου κεφαλαίου όταν η ανθρωπότητα, για πρώτη της φορά στη μοντέρνα ιστορία της, καταφέρει να απαλλαγεί από το κράτος και να το μετατρέψει σε τίποτα παραπάνω από ένα σκοτεινό και τραγικό κειμήλιο.
.jpg)
